ટેકનોલોજી દ્વારા ખાદ્યના વિતરણમાં પરિવર્તન

વર્ણન

વર્ષ 2013નો રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા ધારો (NFSA) કાયદાકીય રીતે 80 કરોડથી વધારે લાભાર્થીઓને જાહેર વિતરણ વ્યવસ્થા (PDS) મારફતે વધારે સબસિડીયુક્ત અનાજ મેળવવા માટે હકદાર બનાવે છે. લાયક પરિવારોમાં અંત્યોદય અન્ન યોજના (AAY) અને પ્રાયોરિટી હોમહોલ્ડ્સ (PHH) કૅટેગરી હેઠળના લોકોનો સમાવેશ થાય છે. સૌથી ગરીબ ગણાતા એએવાય કુટુંબોને દર મહિને ઘરદીઠ 35 કિલો અનાજ મળે છે, જ્યારે PHH કુટુંબોને દર મહિને વ્યક્તિદીઠ 5 કિલો અનાજ મળે છે. 1 જાન્યુઆરી, 2024 થી, પ્રધાનમંત્રી ગરીબ કલ્યાણ અન્ન યોજના (PMGKAY) હેઠળ, અનાજ વિના મૂલ્યે આપવામાં આવે છે.

રાષ્ટ્રોની ખાદ્ય સુરક્ષા કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો દ્વારા સંચાલિત એક જટિલ પુરવઠા શૃંખલા પર આધાર રાખે છે, જેમાં 5.3 લાખ વાજબી ભાવની દુકાનો (FPSs)નું નેટવર્ક મુખ્ય અંતિમ-માઇલ ડિલિવરી એજન્ટો તરીકે સેવા આપે છે. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો દ્વારા લાઇસન્સ અને સંચાલિત FPSs PDS મારફતે રેશનકાર્ડ ધારકોને અનાજનું વિતરણ કરે છે અને પ્રતિ ક્વિન્ટલ વ્યવહારોના આધારે ડીલર માર્જિન મારફતે વળતર મેળવે છે. લાભાર્થીઓને કાર્યક્ષમ ડિલિવરી માટે FPSs મહત્વપૂર્ણ છે.

ભારત સરકારના ખાદ્ય અને જાહેર વિતરણ વિભાગ (DFPD)એ PDSને આધુનિક બનાવવા તથા પારદર્શકતા, જવાબદારી અને કાર્યદક્ષતા વધારવા માટે વિવિધ ટેકનોલોજી આધારિત હસ્તક્ષેપો પ્રસ્તુત કર્યા છે. 12મી પંચવર્ષીય યોજના (2012-17) દરમિયાન અમલમાં મૂકવામાં આવેલી TPDS ઓપરેશન્સ સ્કીમના એન્ડ-ટુ-એન્ડ કમ્પ્યુટરાઇઝેશનથી કાર્યક્ષમતામાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે અને લીકેજને રોકવામાં અને અનાજના ડાયવર્ઝનને રોકવામાં મદદ મળી છે. અત્યારે લગભગ 100% રેશનકાર્ડ આધાર સાથે જોડાયેલાં છે અને 97% ટ્રાન્ઝેક્શન બાયોમેટ્રિક/આધાર ઓથેન્ટિકેશનનો ઉપયોગ કરે છે. જો કે નીચેના મુદ્દાઓ પર હજુ પણ ધ્યાન આપવાની જરૂર છે -

1) FPSsનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે દર મહિને 1-2 અઠવાડિયામાં અનાજના વિતરણ માટે થાય છે, જેના કારણે બાકીના સમયગાળા માટે તેનો ઓછો ઉપયોગ થાય છે. આ વધારાની સમુદાય સેવાઓ પ્રદાન કરવા અને FPS ડીલર્સની આવક વધારવા માટે FPS ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનો લાભ લેવાની તક રજૂ કરે છે.

2) FPSsની નાણાકીય સદ્ધરતા* FPS ડીલર્સની કમાણીનો આધાર માત્ર વિતરિત રેશનમાંથી મળતા કમિશન પર જ રહેલો છે. ડીલર માર્જિન, છેલ્લે એપ્રિલ 2022 માં સંશોધિત કરવામાં આવ્યા હતા, જે રાજ્યની કૅટેગરી પ્રમાણે બદલાય છે:

જીવનનિર્વાહના વધતા જતા ખર્ચને કારણે, FPS ડીલર્સ તેમની આવકથી વધુને વધુ અસંતુષ્ટ બન્યા છે. FPSના 11% કરતા પણ ઓછા લોકો ડીલર માર્જિન પર દર મહિને રૂ. 10,000 થી વધુની કમાણી કરે છે, અને આશરે 76,500 FPSs 100 થી ઓછા રેશનકાર્ડનું સંચાલન કરે છે. FPSs (જેમ કે, CSC, બેંકિંગ સેવાઓ) ખાતે વધારાની સેવાઓને અધિકૃત કરવા અને નૉન-પીડીએસ કોમોડિટીઝના વેચાણને મંજૂરી આપવા જેવા નાણાકીય પડકારોને પહોંચી વળવા માટે રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના પગલાં હોવા છતાં, નાણાકીય ટકાઉપણું ચિંતાનો વિષય છે.

3) ખાદ્ય સુરક્ષાથી પોષણ સુરક્ષામાં પરિવર્તન *DFPD હાલમાં PDS મારફતે 81 કરોડ વ્યક્તિઓને નિઃશુલ્ક અનાજ પૂરું પાડે છે, જે ઊર્જાથી સમૃદ્ધ અનાજ (ચોખા અને ઘઉં)માં ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે. આ ઉપરાંત, DFPD PDS મારફતે આયર્ન, ફોલિક એસિડ અને વિટામિન B12 સાથે ફોર્ટિફાઇડ ચોખાનો પુરવઠો પૂરો પાડે છે. આ પગલાંએ ખાદ્ય સુરક્ષામાં સુધારો કર્યો હોવા છતાં, વસતીનો નોંધપાત્ર હિસ્સો હજુ પણ પોષકતત્ત્વોની ઉણપથી પીડાય છે, જેનો પુરાવો NHFS-5 ડેટા દ્વારા મળે છે. ઊંચો એનિમિયાનો દર (બાળકોમાં 67.1%, મહિલાઓમાં 57% અને પુરુષોમાં 25%) અને પાંચ વર્ષથી ઓછી વયના બાળકોમાં સતત સ્ટંટિંગ, બગાડ અને ઓછા વજનના મુદ્દાઓ ચાલુ પોષણના પડકારોને ઉજાગર કરે છે.

વિષયવાર ક્ષેત્રો

FPS ડિલિવરી નેટવર્ક અને લાભાર્થીઓ વચ્ચે પોષણ બંનેને પડકારરૂપ એવા મુદ્દાઓના સંદર્ભમાં વિભાગ એફપીએસ ડીલરની આવક વધારવાની સાથે સાથે પોષણ સંબંધિત પરિણામોમાં સુધારો કરવા નવીન દરખાસ્તો શોધી રહ્યો છે. આમાં એફપીએસ (વાજબી કિંમતની દુકાનો)નું પોષણ કેન્દ્રમાં સંપૂર્ણ પરિવર્તન સામેલ હોઈ શકે છે, જેનો ઉદ્દેશ એ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે કે PMGKAY હેઠળ 80 કરોડ લાભાર્થીઓ સહિત તમામ નાગરિકોને પર્યાપ્ત માત્રામાં વ્યાપક પોષણયુક્ત આહાર અને અન્ય આવશ્યક ચીજવસ્તુઓ પર્યાપ્ત રીતે પ્રદાન કરવામાં આવે. તદુપરાંત, વિભાગ FPS માલિકોને ટકાઉ બિઝનેસ મોડલ દ્વારા તેમની આવક વધારવા માટે સશક્ત બનાવવા માટે નવીન ઉકેલો પણ શોધી રહ્યું છે.

સમસ્યા નિવેદન

a. વ્યાપક પોષકતત્ત્વોની સુલભતા માટે FPSને પોષણ કેન્દ્રોમાં પરિવર્તિત કરવું

વર્તમાન FPS (વાજબી કિંમતની દુકાનો)ને પોષણ કેન્દ્રોમાં પરિવર્તિત કરવી, જેથી ગરીબ અને વંચિત લોકોને માત્ર આવશ્યક ખાદ્યાન્ન જ નહીં, પણ યોગ્ય પોષણ પણ મળી શકે. આ માટે બજારમાં બાજરી, કઠોળ, રાંધણ તેલ, કાચા ફળો અને શાકભાજી, દૂધ, ઇંડા, સોયાબીન અને અન્ય ઉપલબ્ધ પેકેજ્ડ ફૂડ જેવા પોષકતત્વોથી સમૃદ્ધ ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓની વિશાળ શ્રેણી, જે લાભાર્થીઓને વિવિધ પોષણ પ્રદાન કરશે.

b. સસ્ટેનેબલ બિઝનેસ મોડલ્સ અને ટેકનોલોજીકલ ઇનોવેશન દ્વારા FPS માલિકોને સશક્ત બનાવવું

વિભાગ અત્યાધુનિક ટેકનોલોજીના ઉપયોગ દ્વારા ટકાઉ બિઝનેસ મોડલ્સ અપનાવવામાં FPS માલિકોને સશક્ત બનાવવા માટે નવી શક્યતાઓ અને તકોને અનલોક કરવા આતુર છે. તેનો સાર એ છે કે FPSsને ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને ટકાઉ અને નાણાકીય રીતે વ્યવહારિક વિકલ્પમાં પરિવર્તિત કરવામાં આવે, જે નૉન-પીડીએસ આઇટમ્સનું મોટા પાયે વેચાણ કરીને અને હાલની જગ્યાના નવીન ઉપયોગ મારફતે ઓપરેશનલ કાર્યદક્ષતામાં સુધારો કરવાની ખાતરી આપે છે.

યોગ્યતા માપદંડ

1. સ્ટાર્ટ-અપ્સ, ઇનોવેટર્સ, શાળાઓ/શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ, કૌશલ્ય વિકાસ સંસ્થાઓ વગેરે તરીકે માન્યતા પ્રાપ્ત તમામ સંસ્થાઓ.
2. તમામ કંપનીઓએ ઉપરોક્ત વિષયોના વિસ્તારોમાં નવીન ઉકેલો પ્રદાન કરવા આવશ્યક છે

મૂલ્યાંકન પ્રક્રિયા અને માપદંડ

સબમિશન્સનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે સ્ક્રિનિંગ પ્રક્રિયા અપનાવવામાં આવશે. સ્ક્રિનિંગ કમિટી સહભાગીઓ દ્વારા રજૂ કરાયેલા ફોર્મ્સની પ્રારંભિક શોર્ટલિસ્ટિંગ કરશે. ત્યારબાદ શિક્ષણ જગતના સભ્યો, સ્ટાર્ટ-અપ્સ, ક્ષેત્રના નિષ્ણાતો વગેરેની બનેલી નિષ્ણાત સમિતિ વિજેતાઓને શૂન્ય કરવા માટે ઉકેલોની આખરી ચકાસણી કરશે.

દરખાસ્તોના મૂલ્યાંકન માટે સમિતિઓ દ્વારા નીચેના વ્યાપક માપદંડો પર વિચાર કરવામાં આવશે:

1. નવીનતા
2. ઉપયોગીતા
3. વિષય વસ્તુ સાથે સુસંગતતા
4. સમાજ પર અસર એટલે કે, પૂરા પાડવામાં આવેલા પડકારોને ઉકેલવામાં તે કેટલું મદદરૂપ થશે?
5. પ્રતિકૃતિઓ
6. સ્કેલેબિલીટી
7. ડિપ્લોયમેન્ટ/રોલ-આઉટ કરવામાં સરળ
8. સોલ્યુશનના અમલીકરણમાં સામેલ સંભવિત જોખમો.
9. દરખાસ્તની પૂર્ણતા

નિયમો અને શરતો

1. સહભાગીઓએ સમસ્યાના સંપૂર્ણ નિવેદનો અને વિભાગ દ્વારા વ્યાખ્યાયિત માપદંડો પર ધ્યાન આપવું જોઈએ અને નવીન, વ્યાપક ઉકેલો પ્રસ્તુત કરવા જોઈએ.
2. બધા સહભાગીઓએ પડકાર માટે દર્શાવેલ પાત્રતાના માપદંડને પૂર્ણ કરવું આવશ્યક છે.
3. વિજેતાઓની પસંદગી તેમના વિચારોની નવીનતા અને શક્યતાના આધારે કરવામાં આવશે. આગળ જતાં, જો વિભાગને કોઈ ઉકેલ નવીન અને સંભવિત રીતે અમલમાં મૂકી શકાય તેવો ઉકેલ જણાશે, તો વિજેતાઓને બોલાવવામાં આવશે અને વિગતવાર પ્રેઝન્ટેશન આપવા નું કહેવામાં આવશે. એક વખત મંજૂરી મળી જાય પછી વિભાગ FPSમાં અમલીકરણ માટે નાણાકીય અસરો ચકાસશે.
4. વિજેતાઓ વિકસાવવામાં આવેલા સોલ્યુશન/પ્રોડક્ટની માલિકી જાળવી રાખશે, પરંતુ તેમણે આ પડકાર માટે નિર્દિષ્ટ નિયમો અને શરતોનું પાલન કરવું પડશે.
5. ખાદ્ય અને જાહેર વિતરણ વિભાગના નિર્ણયના આધારે વિવાદોનું નિરાકરણ લાવવામાં આવશે.
6. આયોજકો તેમની મુનસફી પ્રમાણે ભાગીદારી પાછી ખેંચવાનો અથવા રજૂઆતોને નકારી કાઢવાનો અધિકાર અનામત રાખે છે.

સમયરેખા

પત્રવ્યવહાર

ખાદ્ય અને વિતરણ વિભાગ તમામ આવશ્યક સંચારનું સંચાલન કરશે, જેમાં મહત્ત્વપૂર્ણ તારીખો અને અન્ય પ્રસ્તુત માહિતીઓ સૂચિત કરવાનો સમાવેશ થાય છે.

ઇનામ

સૌથી વધુ ઇનોવેટિવ એવા ટોચના ત્રણ આઇડિયાને નીચેના ઇનામો એનાયત કરવામાં આવશે.

1. રૂ. 40,000 સૌથી નવીન ઇનોવેશન માટે.
2. રૂ. 25,000 બીજા સૌથી નવીન ઇનોવેશન માટે; અને
3. રૂ. 10,000 ત્રીજા સૌથી નવીન ઇનોવેશન માટે.

પોષક સુરક્ષાના પડકારને પહોંચી વળવા અને આપણા સમાજમાં લાખો લોકોના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવા માટે અમારી સાથે જોડાઓ! અમે તમારી સહભાગિતા અને રચનાત્મક સમાધાનો માટે આતુર છીએ.