पार्श्वभूमी
योगा ही प्राचीन भारतीय परंपरेची अमूल्य देणगी आहे. "योग" हा शब्द संस्कृत मूळ युजपासून तयार झाला आहे ज्याचा अर्थ "सामील होणे", "जोडणे" किंवा "एकत्र येणे" असा आहे, जो मन आणि शरीराची एकता; विचार आणि कृती; संयम आणि परिपूर्णता; मानव आणि निसर्ग यांच्यातील सामंजस्य आणि आरोग्य आणि कल्याणासाठी एक समग्र दृष्टीकोन याचे प्रतीक आहे. रोग प्रतिबंध, आरोग्य संवर्धन आणि जीवनशैलीशी संबंधित अनेक विकारांच्या व्यवस्थापनासाठी योगा ओळखला जातो. त्याचे युनिव्हर्सल अपील ओळखून 11 डिसेंबर 2014 रोजी संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या महासभेने (UNGA) 21 जून हा दिवस आंतरराष्ट्रीय योग दिन (IDY) म्हणून घोषित करणारा ठराव (ठराव 69/131) संमत केला.
पुरस्कारांचा उद्देश
माननीय पंतप्रधानांनी दुसऱ्या आंतरराष्ट्रीय योग दिनानिमित्त एक आंतरराष्ट्रीय आणि दुसरा राष्ट्रीय असे दोन योगा पुरस्कार जाहीर केले. योगाचा प्रचार आणि विकास करून समाजावर दीर्घकाळ महत्त्वपूर्ण प्रभाव पाडणाऱ्या व्यक्ती/संस्थांचा सन्मान करणे आणि त्यांचा सत्कार करणे हा या पुरस्काराचा उद्देश आहे.
पुरस्कारांबद्दल
योगाच्या विकास आणि प्रचारासाठी योग क्षेत्रात अनुकरणीय योगदान दिल्याबद्दल दरवर्षी हे पुरस्कार देण्याचा प्रस्ताव आहे. या योगदानाची राष्ट्रीय तसेच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर दखल घेण्यात यावी, असा प्रस्ताव मांडण्यात आला आहे. आंतरराष्ट्रीय योग दिनानिमित्त (IDY) (21 जून) दरवर्षी हा पुरस्कार दिला जाणार आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या महासभेने 21 जून हा दिवस IDY म्हणून घोषित केला गेला आहे.
पुरस्कारांचे संपादन
योगामध्ये उत्कृष्ट योगदान देणाऱ्या पुरस्कर्त्यांचा सन्मान व्हावा, यासाठी भारताच्या पंतप्रधानांनी 2016 मध्ये आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या निमित्ताने योगाच्या प्रचार आणि विकासासाठी पुरस्कारांची घोषणा केली होती.
- योगासाठी राष्ट्रीय स्तरावर पंतप्रधान पुरस्कार (2)
- योगासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पंतप्रधान पुरस्कार (2)
कॅटेगरी
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय अशा दोन कॅटेगरीमध्ये हे पुरस्कार दिले जातील. योगाच्या प्रचार आणि विकासात उत्कृष्ट कामगिरी करणाऱ्या आणि उत्कृष्ट योगदान देणाऱ्या संस्थांना हा पुरस्कार देण्यात येणार आहे. एखाद्या विशिष्ट वर्षात, ज्युरी एक किंवा अधिक व्यक्ती/संस्था किंवा कोणालाही पुरस्कार देण्याचा निर्णय घेऊ शकते. ज्या संस्थेला एकदा पुरस्कार मिळाला आहे, त्या संस्थेचा पुन्हा त्याच कॅटेगरीतील पुरस्कार देण्याबाबत विचार केला जाऊ शकत नाही.
राष्ट्रीयः योगाच्या प्रचार आणि विकासात योगदान देणाऱ्या भारतीय वंशाच्या व्यक्तींना हे दोन राष्ट्रीय पुरस्कार देण्यात येणार आहेत.
आंतरराष्ट्रीयः जगभरात योगाच्या प्रचार आणि विकासात देणाऱ्या भारतीय किंवा परदेशी वंशाच्या संस्थांना हे दोन आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार दिले जातील.
पुरस्कार
- 2024 च्या अखेरीस विजेत्यांची नावे जाहीर केली जातील.
- चषक, प्रमाणपत्र आणि रोख पुरस्कार देऊन विजेत्यांना सन्मानित केले जाईल
- हा सत्कार समारंभ आंतरराष्ट्रीय योग परिषदेसोबत होणार आहे.
- प्रत्येक रोख पुरस्काराचे मूल्य रु. 25 लाख असेल
- संयुक्त विजेत्यांच्या बाबतीत, पुरस्कार विजेत्यांमध्ये विभागून दिले जातील
अर्ज करण्याची प्रक्रिया
सर्व बाबतीत परिपूर्ण असा अर्ज अर्जदाराद्वारे थेट केला जाऊ शकतो किंवा या पुरस्कार प्रक्रियेअंतर्गत विचारार्थ एखाद्या नामांकित योग संस्थेद्वारे त्यांना नॉमिनेट केले जाऊ शकते.
या मार्गदर्शक तत्त्वांच्या कलम 4 मध्ये नमूद केलेल्या पात्रतेच्या निकषांची पूर्तता करणाऱ्या सर्व संस्थांसाठी अर्ज खुला आहे. अर्ज/नामांकने (केवळ मायगव्ह प्लॅटफॉर्म) द्वारे सबमिट केली जाऊ शकतात. याची लिंक आयुष मंत्रालयाची वेबसाईट आणि राष्ट्रीय पुरस्कार पोर्टलवरही उपलब्ध असेल.
अर्जदार एखाद्या विशिष्ट वर्षात राष्ट्रीय पुरस्कार किंवा आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार या पैकी केवळ एका पुरस्कार कॅटेगरीसाठी नामांकन करू शकतो/नामांकित केला जाऊ शकतो.
पात्रता
या पुरस्कारांचा हेतू योगाच्या प्रचार आणि विकासासाठी महत्त्वपूर्ण आणि उल्लेखनीय योगदान देणाऱ्या संस्थांचा गौरव करणे हा आहे.
या संदर्भात, या पुरस्कारांसाठी अर्जदार/ नामांकितांना योगाचा समृद्ध अनुभव आणि सखोल समज असणे आवश्यक आहे.
राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय अशा दोन्ही प्रकारच्या वैयक्तिक प्रवर्गांतर्गत अर्जदार/नॉमिनीचे किमान पात्र वय 40 वर्षे आहे.
किमान 20 (वीस) वर्षे सेवा, निष्कलंक ट्रॅक रेकॉर्ड आणि योगाच्या प्रचार आणि विकासात उत्कृष्ट योगदान.
स्क्रिनिंग समिती
प्राप्त झालेल्या सर्व अर्जांची/नामांकनांची स्क्रिनिंग एक स्क्रिनिंग समिती करेल जी आयुष मंत्रालयाद्वारे दरवर्षी स्थापन केली जाईल. स्क्रिनिंग समितीमध्ये एका अध्यक्षासह 4 सदस्यांचा समावेश असेल.
- मंत्रालयाला प्राप्त झालेल्या सर्व अर्ज/नामांकनांवर स्क्रिनिंग समिती विचार करेल
- स्क्रिनिंग समिती प्रत्येक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारासाठी जास्तीत जास्त 50 नावांची शिफारस करेल.
स्क्रिनिंग समितीमध्ये खालीलप्रमाणे 3 अधिकृत सदस्य असतीलः
i. सचिव आयुष-अध्यक्ष
ii. संचालक, CCRYN-सदस्य
iii. संचालक, MDNIY-सदस्य
आयुष सचिव या समितीचे सदस्य म्हणून एक अशासकीय व्यक्तीची नियुक्ती करू शकतात.
मूल्यमापन समिती (ज्युरी)
मूल्यमापन समितीमध्ये (ज्युरी) अध्यक्षांसह 7 सदस्य असतील. ज्युरीमध्ये विविध क्षेत्रातील मान्यवरांचा समावेश असेल, ज्यांना आयुष मंत्रालयदरवर्षी नामनिर्देशित करेल. स्क्रीनिंग समितीने सुचवलेल्या नावांवर ज्युरी विचार करेल. तसेच ते स्वत:हून योग्य उमेदवारांना उमेदवारी देऊ शकतात.
मूल्यमापन समितीमध्ये (ज्युरी) खालीलप्रमाणे 4 अधिकृत सदस्य असतीलः
| कॅबिनेट सचिव | - अध्यक्ष |
| पंतप्रधानांचे सल्लागार | - सदस्य |
| परराष्ट्र सचिव | - सदस्य |
| सचिव, आयुष | - सदस्य सचिव |
कॅबिनेट सचिव या समितीचे सदस्य म्हणून तीन अशासकीय अधिकारी नियुक्त करू शकतात.
मूल्यमापन निकष
- ज्ञानाच्या संचयात योगदान.
- मानसिक, शारीरिक आणि आध्यात्मिक आरोग्याचे साधन म्हणून लोकांमध्ये योगाच्या प्रचारासाठी योगदान.
- नैतिक आणि आध्यात्मिक मूल्ये बळकट करून समाजावर पडणारा प्रभाव.
मूल्यमापनाची मार्गदर्शक तत्त्वे
- दोन्ही कॅटेगरीच्या पुरस्कारांसाठी निर्णायक मंडळ सर्वोच्च निर्णय घेणारी संस्था असेल.
- ज्युरीला कोणत्याही अर्जदाराला नामांकित करण्याचा अधिकार आहे.
- मूल्यमापन करताना, अर्जदाराने वरील मापदंड किती कालावधीसाठी दर्शविले आहेत हा एक महत्त्वाचा निकष असेल.
- जर कोणताही ज्युरी सदस्य एखाद्या विशिष्ट अर्जदाराशी संबंधित असेल तर ज्युरीवर काम करण्यास अपात्र ठरेल आणि ज्युरी सदस्याला प्रक्रियेपासून स्वत: ला वेगळे ठेवण्याचा अधिकार असेल.
- ज्युरी सदस्यांनी बैठकांच्या चर्चेबाबत काटेकोर गोपनीयता राखली पाहिजे.
- ज्युरी सदस्यांना अर्जदाराने सादर केलेल्या पात्रतेच्या कागदपत्रांची प्रत दिली जाईल.
- ज्युरीच्या सर्व बैठका नवी दिल्ली येथे होणार आहेत.
- ज्युरीच्या प्रत्येक बैठकीची नोंद केली जाईल आणि त्यावर सर्व ज्युरी सदस्यांच्या स्वाक्षऱ्या केल्या जातील.
- ज्युरी सदस्य बैठकीला उपस्थित राहू शकला नाही, तर तो आपली पसंती लेखी स्वरूपात कळवू शकतो.
- ज्युरीचे अध्यक्ष जेव्हा आवश्यक असेल तेव्हा विशिष्ट क्षेत्रातील तज्ञांचा सल्ला घेऊ शकतात.
- ज्युरीचा निर्णय अंतिम आणि बंधनकारक असेल आणि त्यांच्या निर्णयासंदर्भात कोणतेही अपील किंवा पत्रव्यवहार ग्राह्य धरला जाणार नाही.
- ज्युरी दरवर्षी पुरस्कारांना अंतिम स्वरूप देण्यासाठी स्वतःची कार्यपद्धती ठरवू शकते.
सामान्य नियम आणि अटी
- पत्र लिहिणे, ईमेल पाठविणे, दूरध्वनी करणे, वैयक्तिकरित्या संपर्क साधणे किंवा तत्सम इतर कोणत्याही उपक्रमाद्वारे ज्युरीच्या कोणत्याही सदस्यावर प्रभाव टाकत असल्याचे आढळल्यास अर्जदारास आजीवन अपात्र ठरविले जाईल. या अपात्रतेमुळे अशा अपात्र व्यक्तींचे काम या पुरस्कारांच्या विचारासाठी पात्र ठरणार नाही.
- अर्जदाराने दिलेली कोणतीही माहिती कोणत्याही प्रकारे चुकीची किंवा खोटी असल्याचे आढळल्यास अर्जदारास तीन वर्षांसाठी अपात्र ठरविले जाऊ शकते.
- अर्जदाराने दिलेली माहिती गोपनीय मानली जाईल आणि केवळ त्यांची पात्रता निश्चित करण्याच्या उद्देशाने वापरली जाईल.
- प्रवेश अर्जात विशिष्ट माहिती देताना संस्थेने संपूर्ण पोस्टल ॲड्रेस, ईमेल ॲड्रेस, दूरध्वनी क्रमांक, मोबाइल फोन क्रमांक आणि फॅक्स क्रमांक (असल्यास) व्यवस्थित भरलेला आहे याची खात्री करावी.
- सादर केलेल्या कागदपत्रांवर मंत्रालय स्पष्टीकरण मागवू शकते.
- अर्ज प्राप्त करण्यासाठीची प्रारंभ तारीख 04/05/2024 असेल आणि प्रवेशिका सादर करण्याची शेवटची तारीख 30/06/2024 असेलसादर करण्याच्या शेवटच्या तारखेनंतर प्राप्त झालेल्या कोणत्याही प्रवेशिका नाकारण्याचा अधिकार मंत्रालय राखून ठेवते.
- कोणत्याही तक्रारी असतील तर त्या भारत सरकारच्या आयुष मंत्रालयाच्या सचिवांद्वारे दूर केल्या जातील, ज्यांचा या प्रकरणातील निर्णय अंतिम आणि बंधनकारक असेल.
डिस्क्लेमर
कृपया हा फॉर्म भरताना खूप काळजी घ्या. अर्जातील प्रत्येक कॉलमसमोर प्रविष्ट केलेला तपशील पुरस्कार निश्चितीच्या उद्देशाने अंतिम मानला जाईल. तपशील बदलण्याची विनंती कोणत्याही टप्प्यावर ग्राह्य धरली जाणार नाही.